بنای شیخ شهاب الدین اهری

شهر اهر در دشت نسبتاً مسطحی بر روی رسوبات رودخانه های اهر و کیچیک چای قرار گرفته است . در بعضی نقاط این دشت از جمله در بعضی نقاط شهر اهر تپه های کم ارتفاعی وجود دارد. شیب عمومی شهر اهر از شمال به طرف جنوب است. این شهر بین دو رشته کوه که در شمال و جنوب شهرستان کشیده شده اند قرار گرفته است. قرار گیری شهر اهر در یک منطقه کوهستانی و در کنار رودخانه و بر سر راه تجاری قدیمی بین نواحی شمال غربی ایران و کشورهای شمالی موجب اهمیت این شهر از نظر نظامی و امنیتی بوده است. به زوری که در کنار بقعه و محوطه شیخ شهاب الدین اهری این امر دیده می شود .

برای مشاهده عکسها در اندازه بزرگ روی آن کلیک کنید

هسته اولیه شهر اهر:
هسته اولیه شهر اهر که قدمت چندانی هم ندارد در کناره غربی رودخانه موسوم به کوچک چای شکل گرفته و شامل 9 محله بوده که این محلات در داخل قلعه ای محصور بوده اند . این محلات عبارتند از : محله کربلایی کریم ، محله اوچ دوکانلار ، محله دلاغ خانه ، محله دیک مسجد ، محله سادات لو ، محله نخجوانلو ، محله حاصل حیاطی ، محله شیخ عماد و بازار .
این شهر چهار دروازه داشته که به وسیله چهار مسیر اصلی به مرکز و بازار شهر هدایت می شده است. در اطراف این مسیر ها مراکز فرهنگی تحاری و محلات متمرکز بودند. اطراف بافت قدیمی شهر اهر به وسیله باغات محصور بوده است.

محور های اصلی شهر اهر عبارتند از :
خیابان شمالی – جنوبی شیخ شهاب الدین که در شمال به جاده یاغ بستلو – زند آباد می پیوندد و در جنوب شهر به مقبره شیخ شهاب الدین ختم می شود . این اثر تاریخی که می توان آن را نقطه عطفی در شهر اهر
دانست موجب شده تا این محور از اهمیت خاصی برخوردار شود . از نظر ارتباطی از درجه اهمیت بالایی  برخوردار  شود  . از نظر ارتباطی از درجه اهمیت بالایی برخوردار است و شمال و جنوب شهر را به یکدیگر مرتبط می کند . از نظر کارکردهای شهری نیز می توان گفت یکی از محورهای اصلی شهر بوده و تقریباً سرتاسر حاشیه این محور را کاربری های تجاری و اداری و به طور کلی خدماتی تشکیل می دهند .
خیابان شرقی – غربی امام خمینی ، شرق و غرب شهر را به هم مرتبط می کند .
خیابان شهید رجایی که به موازات خیابان امام خمینی قرار گرفته است .

در ادامه به معرفی مختصر آثار تاریخی این شهر می پردازیم .

مساجد:
در اهر كلاَ 17 مسجد وجود داشته كه آنهایی كه سالم مانده اند اشاره كوتاهی به آنها می كنیم .

مسجد جامع شهر اهر :

نمای داخلی مسجد جامع اهر

مسجد جامع با پوششی گنبدی و با مصالح تماماً آجری ساخته شده است .
مسجد فوق كه متاسفانه بر اثر عوامل طبیعی از جمله رطوبت – برف و باران – و عوامل انسانی تخریب شده بود كه اخیراً توسط سازمان میراث فرهنگی مورد مرمت و بازسای قرار گرفت .

كاروانسرا

كاروانسرا محل اسكان موقت و استراحت كاروانیان بوده است . هرجا كه شاخه هایی از جاده ابریشم در آن    می گذشته است ، كاروانسراهایی نیز به وجود آمده اند .
شهر اهر علاوه بر این كاروانسراهایی نیز در داخل بافت شهری خود داشته است كه آثار برخی از آنها هنوز نیز به چشم می خورد .
كاروان سرای تاریخی واقع در محوطه تاریخی مذهبی آق مچید ( مسجد سفید ) با مساحت تقریبی 2 هزار متر مربع با دروازه وسیع و به صورت چهارگوش و 2 طبقه با معماری خشتی و نمای آجری ساخته شده است .

طبقه اول با طاق های آجری و دیواره سنگی و طبقه دوم با دیوارهای خشتی و نمای آجری و سقف چوبی با ده ها اتاق بوده است . قسمت شمالی و شرقی آن در گذر ایام از بین رفته است اما قسمت های جنوبی و غربی آن هنوز پا بر جاست. با پلكان هایی آجری از قسمت غربی و شرقی به طبقات دوم راه وجود دارد و نمونه هایی از ستون های چوبی با سر ستون های گچ بری گل و بوته باقی است .

از كاروان سراهای دیگر متروك در این شهر می توان به كاروانسرای شیبانی در شارع غربی آق مچید با محوطه بزرگ اشاره كرد كه كلاً خشتی است . این بنا در 2 طبقه و با سقف چوبی است كه با گذشت زمان از بین رفته است . (9)

كاروانسرای دیگری كه می توان به آن اشاره كرد كاروانسرای گویجه بئل كه در 24 كیلومتری اهر قرار دارد . چون این گردنه ، در زمستان ها خیلی سرد و برف گیر و اكثرا در اثر برف و كولاك بسته می شد ، احداث دو جان پناه در دو طرف آن ضروری بوده است.

 

طول این بنا به طول 30 متر و عرض 21 متر ساخته شده است . سقف تمام حجره ها ضربی است و از آجر می باشد . تمام این رباط سرپوشیده است و حیاط ندارد . مصالح ساختمانی این كاروانسرا سنگ تراشیده در بدنه خارجی و سنگ لاشه در پایه ها و پی تمام دیوارها . (10)

بازار اهر :

بنای بازار در قدیم با تیر و حصیر بوده است ولی مرحوم رشیدالملك حكمران ارسباران ، تغییرات و تعمیرات كلی در بنای آن داد و پس از اتمام تعمیرات در شب مبارك نیمه شعبان 1321 هجری قمری آن را افتتاح نمود . (12)

بازار اهر دارای چهار شاخه است :
1- راسته بازار
2- بازار نصیر بیك
3- بازار جعفر قلی خان
4- بازار كفاشان

در اینجا اشاره ای هم به نحوه شکل گیری بازار اشاره ای داشته باشیم .
روند شكل گیری بازار های شهری :

در زمان صفویه ، بازاری در اصفهان بود كه از دروازه حسن آباد تا دروازه طوقچی امتداد داشت.

بقعه شیخ شهاب الدین اهری :

ساختمان بقعه دارای یك ایوان بزرگ ، 2 مناره ، 2 ایوان كوچك 2 طبقه در طرفین مناره ها ، مسجد بزرگ ( خانقاه ) و اطاق كوچكی در قسمت ضلع شمالی قرار دارد .

با توجه به مطالب گفته شده در صفحات قبل ، به شناخت بنا از طریق عکسبرداری هوایی می پردازیم .

وی صرف و نحو فقه اصول را در زادگاه خود در محضر ملا حسن اهری فرا گرفت و برای تکمیل تحصیلات خود به تبریز رهسپار شد و در مدرسه وحدتیه سرخاب به کسب علم و کمالات پرداخت .

تاریخچه دقیق بنا :

با اینکه عالم آرای عباسی بانی این بنا را کلاً شاه عباس کبیر می داند  ولی بعضی قسمت های بنا مانند حصار سنگی و مقبره و ضمائم آن مربوط به دوره ایلخانیان است .

قسمت حیاط (تخریب شده)

نگاهی به مشخصات بناهای دوره ایلخانی :
سبک و معماری دوره ایلخانی شبهات زیادی به دوره سلجوقی دارد ولی شکل و مقیاس ساختمانی ویژگی های منحصر به فردی دارد . حکمرانان ایلخانی زورمندی خود را در بنا کردن و علاقه به بناهای بلند و گنبدهای بزرگ دیده و آن میل را با ایجاد چنین بناهایی نشان می دهند .
در این زمان استفاده بسیار متنوع از آمود انواع کاشی کاری ، گچبری ، آجر کاری ، نقاشی و ترکیب آنها به تعداد زیاد و با کیفیت کم نظیر مشاهده می شود .
جرزها و طاق نماها و دریچه های ینا خیلی سبک تر از قبل و از حجم توپر کاسته شده و به فضاهای خالی افزوده شد . سیستم درزگیری بهتر از شیوه های قبل انجام می شد . و ساختمان ها مرکب تر می شدند و جزئیات ظریف تر انجام می شد .

ویژگی های بنا :
1-بناهای چهار گوش یعنی با مقطع مربعی شکل و با تعبیه بازوهایی در جهت های فرعی جغرافیایی و تبدیل آن به فیل گوش که به وسیله آنها مقطع مربعی شکل به مقطع هشت ضلعی و احداث گنبد دو پوسته منجر می شد.
2-مرتفع سازی بناها جهت نشان دادن اوج قدرت خویش
3-بناهای خشن و فاقد نقش و نگارهای بیرونی
4-گچبری های کاملاً حرفه ای در داخل بنا

 این ساختمان که به عنوان سمبل شهرستان اهر به شمار می رود دارای متعلقاتی به شرح زیر می باشد .
1- مناره ها :
دو مناره زیبا ، ابهت این بنا را صد چندان کرده است . ارتفاع آنها در حال حاضر همان طور که در صفحات قبل هم گفته شد 18 متر است در مورد بدنه مناره هم در صفحات قبل توضیح کاملی داده شده است .
2- مسجد بزرگ :
فضای بزرگی که زیر گنبد قرار گرفته مقطعی مربعی شکل دارد که هر ضلع آن 20/11 متر است  و ارتفاع آن 18 متر و ضخامت دیوارهایش 30/1 متر می باشد . در این مسجد محرابی دیده نمی شود و شاید محل برگزاری مراسم مختلف دراویش یا محل اجتماع علما بوده است . این مسجد به وسیله درب هایی در شرق و غرب به دو اتاق جانبی راه دارد و توسط درهایی دیگر به ایوان بزرگ و صحن داخل مرتبط می شود . مسجد بزرگ در محل به خانقاه و بعضاً به قوشوخانا معروف است .
3- اتاق ها ( دهلیزها ) :
اتاق های بزرگ ضلع شرقی و غربی مسجد بزرگ هرکدام به ابعاد ( 60/9 * 30/6 متر ) قرینه هم ساخته شده اند . مسجد بزرگ و این دو دهلیز ، اینک به موزه اختصاص داده شده است .
4- راه پله ها :
از ضلع غربی و شرقی ایوان بزرگ با 52 پله به بالای مناره ها راهی مارپیچی وجود دارد . پله ها در داخل مناره ها دور ستون آجری پیچیده شده به بالای مناره ها می رسد که این ستون آجری در نوع خود بی نظیر و بی اندازه زیبا و قابل توجه است .

5-حجره ها :
تعداد 4 اتاق کوچک به ابعاد ( 90/3*80/2 ) می باشد که شاید محل بیتوته عرفا بوده و اینک در دو باب از آنها اداره میراث فرهنگی مستقر شده و به امورات مربوطه رسیدگی می کنند .

6-چله خانه :
اتاقی است که عرفا به چله نشینی و ریاضت می پرداختند . هیچ پنجره یا روشنایی ندارد و محلی خلوت بوده که تنها به عبادت و شب زنده داری اختصاص داشته است .

7-چینی خانه :
اتاقی بوده که اختصاص به ظروف چینی ( برای پذیرایی ) داشته است  و در حال حاضر اثری از ظروف فوق باقی نمانده است . این اتاق در محل به جن خانه معروف است .

8-مسجد کوچک :
این مسجد در شرق بقعه به ابعاد ( 90/6 * 30/9 ) واقع شده و دیوارهای آن با گچ بریها و نقاشی های سبک صفوی تزیین یافته و با طاق و مقرنس کاری گوشه ها و خوانچه ها و نقش های زیبا ، یک بنای مزین و کاملی را نشان می دهد  .

این مسجد دارای محراب بوده و در بالای محراب به خط زیبایی نوشته شده است که :
« افضل الاعمال الصلوۀ ثم قراۀالقرآن »

      

10-مزار شیخ :

11-در جنوبی :

13-تاسیسات بهداشتی :

امروزه به نحو مطلوبی ، سرویس های توالت و دستشویی با کاشی کاری زیبا دایر شده است .14-تاسیسات حرارتی :
جهت تامین تیازهای حرارتی قسمت های مختلف بقعه، موتورخانه و انبارهای مخصوصی ساخته شده است .
اکنون ساختمان در وضع خوبی پابرجاست با این همه بایستی اقدامات حفاظتی ( هم از لحاظ امنیتی و هم از لحاظ مرمتی ) لازم معمول گردد .
گنبد مسجد شیخ شهاب با قطر 20/11 متر پس از گنبدهای بزرگ اردبیل و مسجد کبود تبریز و مسجد جمعه ارومیه چهارمین گنبد بزرگ آذربایجان است.

مفهوم حفاظت :

حفاظت انسان ازخویش در مقابل عوامل طبیعی ، حفاظت از فضاهای زیستی ، محیط زندکی ، حفاظت از محیط مدنی و روستاها همچنین حفاظت از اسناد ، مدارک ، شواهد و ابزار کار همواره در طول حیات بشر قابل مشاهده است . در چند دهه اخیر ، به دلیل رشد و توسعه وسیع و همه جانبه و در معرض خطر قرار گرفتن کره زمین مقولاتی از قبیل حفاظت از خاک ، حفاظت از آب و اتمسفر و …. نیز مورد توجه قرار گرفته است . این حفاظت از محیط زیست از بعد کلان و ریز و هر آنجایی که ابعاد انسانی موجود در آثار در جهت این مقوله باشد مورد تاکید قرار گرفته  است . انسان ، محور تمام فعالیت های حفاظتی است که در عین حفاظت و نگهداری از خویشتن ، حفاظت کره وسیع تری را مد نظر دارد . مطالعات انسان دارای ابعاد گوناگونی است ، که برای نیل به آنها در تلاش دایم می باشد . لایه های مختلف از اطلاعات مربوط به گذشته ، می توانند با دقت عمل و نگاه محققانه ، سرمایه هایی علمی و تاریخی برای بشریت قلمداد گردند . برای استفاده از این سرمایه ها ضروری است که اصل اسناد و آثار ، حفاظت شده و باقی بمانند و به عنوان موجوداتی زنده به حیات خود ادامه دهند .

شرایط حفاظت :

3-یکی دیگر از فعالیت های حفاظتی که جنبه قانونی دارد ، ثبت اثر می باشد . به ثبت رسیدن هر اثر فرهنگی  تاریخی در مرحله بررسی ضروری است .

تعریف مرمت :

2-    مرمت استحفاظی و استحکامی
3-    مرمت کامل ( جامع )

       

       

   

وضع فعلی (نمای جنوبی و شمالی)                 وضع قبلی (نمای جنوبی و شمالی)

معرفی تزئینات در معماری بقعه شیخ شهاب الدین:

         

تزئینات مربوط به مزار شیخ
                    

منبع: www.aharri.ir

آسیب های بعد از مرمت بقعه شیخ شهاب:
ایجاد رطوبت در دیوار بیرونی

نوع رطوبت : صعودی
علت : زهکشی نا مناسب – وجود باغچه در اطراف بناپیشنهادات :
جهت رفع رطوبت های صعودی بنا مثل عکس مقابل راهکارهای زیر توصیه می شود .
1- زهکشی
2- تعویض ازاره های سنگیراهکارهای پیشنهادی :
1-حد الامکان زهکشی را دویاره به صورت اصولی و درست اجرا نمایند .
2-موقعیت باغچه ها را به کمی دورتر از بنا تغییر مکان دهند .

3-عایق کاری مناسب  با شرایط اقلیمی منطقه پشت ازاره ها
4-ایجاد کفسازی مناسب برای جلوگیری از جمع شدن آب هنگام بارش