فرهنگ و زبان تركان آذربایجان

مختصری از فرهنگ و زبان تركان آذربایجان

فرهنگ مردم آذربایجان همچون دیگر فرهنگ ها در ارتباط با عوامل متعدد جغرافیایی، اقتصادی، از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است. عمده ترین ویژگی فرهنگ مردم این خطه، تکوین زبان و ویژگی های فولکلوریک آن است که به نحوی در مراسم و سنن برجستة قومی انعکاس یافته است.
زبان امروزی مردم آذربایجان علاوه بر منطق آذربایجان، در سرزمین های وسیعی از نواحی شرق ترکیه، عراق، کوهپایه های خراسان، مناطقی از سواحل خزر، بخشی از دامنه های زاگرس و جبال فارس و کرمان رایج است و مردم این نواحی به همین زبان تکلم می کنند.
گروهی از محققان اعتقاد دارند که زبان کنونی مردم آذربایجان از نظر منشا و پیوستگی تاریخی انشعابی از شاخة ترکی به زبان های آلتائیک است که طی دوران های تاریخی بسیار دور بر جلگه های وسیع آسیای مرکزی و سواحل رود ینی سئی تسلط داشتند. همراه با حرکت و مهاجرت قبایل ترک و حکومت و اسکان طولانی این قوم، زبان ترکی تثبیت و گسترش یافت.
دامنة این زبان از یک سو تا سوریه و بین النهرین و از سوی دیگر تا شبه جزیرة بالکان و سواحل دریای سیاه وسعت داده شده و زبان تکلم و کتابت ملل و اقوام مختلف گشت.

جریان استقرار و رواج زبان ترکی آذربایجانی از دیرباز مورد گفتگو و مباحث گوناگون بوده و عقاید مختلف و غالباً متناقص و دور از حقیقت در این باره اظهار شده است، ولی آنچه در میان این نظریه ها و افسانه پردازی های ضد و نقیض، محرز است و قطعیت دارد، این است که زبان آذربایجانی ها قرن هاست زبان احساس و اندیشه های مردم این دیار است.

فولکور یا ادبیات شفاهی مردم منطقه نیز مانند تاریخ و زبان آن از سابقه ای کهن برخورداری است.
شکل های مختلف ادبیات فولکوریک هر منطقه محصول پیکار و تلاش مردمی است که غم ها، شادی ها، آرزوها، نفرت و محبت خود را در قالب های منعکس کرده اند.
آذربایجانیها ، مردمانی شاعر مسلمک هستند که با هر پدیدة طبیعی، رخدادی اجتماعی و پیشامدی ناگوار و یا خوشایند مواجه شوند، احساسات خود را با زبان شعر بیان می کنند. ترانه های «لای لای» آذربایجانی که بر زبان مادران جاری است با سحر و شیرینی خود کودکان را به خواب می برند. رونق و شادی عروسی با شعر و آوازهای خاص کامل می شود. سوگواری ها با آغی آغاز و خاتمه می یابد. کشتگر آفتاب و باران را با شعر فرا می خواند، به مدد شعر با طغیان و خشم طبیعت مقابله می کند و هر آنچه را که از طبیعت سهم برده است با شعر توصیف می کند. و برای هر مناسبتی «بایاتی» می سراید. در فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان بایارتی ها به خاطر گستردگی و مضامین رنگارنگ، ایجاز کلام و قالب های زیبا و دلنشین مقام اول را دارد. ویژگی بایاتی ها این است که از زندگی و ینازهای مردم سادع و عادی برمی خیزند و در قالب الفاظی روان و بی تکلف شکل می گیرند. این نغمه ها از چنان لطف و صراحتی برخوردارند که وقتی با آهنگ ویژة خود ادا شوند نمی توان از تحسین خودداری کرد و تحت تاثیر قرار نگرفت.
ارادت و اعتقاد مردم به بایاتی ها بدان پایه است که آنها را بر حسب حال و موقعیت خود اشارات تقدیر و سرنوشت می دانند و به هنگام نیاز و پریشانی، به آنها پناه می برند و با تفالی از آن مدد می گیرند.
در طول زمان، نسل ها بایاتی ها را سینه به سینه بازگو کرده اند و باقتضای حسن و حال خود تغییراتی را در آنها داده اند و به این شکل نام سرایندة مشخصی بر آنها نیست و در واقع به عام تعلق دارد و در تملک گنجینة فولکلوریک درآمده است.
برای آشنایی با این سیر طولانی تکوین و تحول فرهنگ ترکان و بازتاب آن در بایاتی ها، چند نمونة مختصر از این گنجینة سرشار به فارسی ترجمه شده است.

ترکی – فارسی

بوداغلار اولو داغلار کنار کوههای، این سربلندان
چشمه لی، سولو داغلار پر از چشمه، پر از آب غزلخوان.
بوردا بیر آتلی اولوب سواری مرده و در ماتمش ابر
گوی کیشنر، بولود آغلار زند شیهه، میان برق و باران.

بوردان بیر آتلی گئچدی سحر آمد سواری از بر دشت
آتین اویناتدی گئچدی دمی جولان گرفت و تند بگذشت.
آی کیمی شقف ساچدی، چو مهتاب سحرگاهان شفق ریخت
گون کیمی باتدی، کئچدی چو خورشید شبانگاهان بدر رفت.

داغلاراقار دوشبدو، نشسته برف سنگین روی کوهسار
گور نه هامار دوشبدو لطیف و نرم همچون خواب جویبار.
قبریمی یادلار قازیب مرا نا اهل گوری کنده دل تنگ
اهلتیم دار دوشوبدو. برش دیوار خنجر، بسترش خار.

عزیزی یم غمده گول، میان غم بزن لبخند هر دم،
غمده دانیش، غمده گول. بزن حرف و بزن لبخند در دم.
آغ گونده گولن کونول دلا خندی چو روز آفتابی
مرد ایگیدسن غمده گول. اگر مردی بزن خنده به ماتم

آشدیم، آشدیم گول اولدوم شکفتم نرم – نرمک، گل شدم من،
بوی آتدیم سونبول اولدوم. جوانه بستم و سنبل شدم من.
بیردیل بیلمز قوشو دوم به گلشن بی زبان بودم، زهر گل
او خودوم بولبول اولدوم ورق ها خواندم و بلبل شدن من.