قره داغ تورکلری فرهنگی، ادبی، تاریخی، موسیقی و سرگرمی محلات و مكان‌های تاریخی شهر اهر
شهر اهر یكی از شهرهای دیرین و تاریخی آذربایجان می‌باشد. فاصله آن از شهر تبریز حدود 95 كیلومتر می‌باشد. شهر تاریخی اهر مركز 18 ماحال قره‌داغ می‌باشد و نام قره‌داغ از سال 1316 در نامه‌نگاری‌های اداری “ارسباران” ذكر می‌شود و تغییر نام آن صرفا تصمیم آن دوره بوده است.
وجود آثار باستانی و تاریخی از قبیل قلعه‌های نقدوز- شئیور، قلعه‌جوق، قیزیل‌قیه و آثار تاریخی دیگر مانند مجموعه تاریخی مذهبی مسجد جامع (مدرسه، حمام تاریخی تخریب شده ائشیك حامام) بازار سرپوشیده و مجموعه تاریخی مذهبی آق‌مچید. مجموعه (مسجد، حمام تاریخی، كاروانسرای تاریخی، مدرسه علمیه و بازارهای روباز با سردرهای آجری و بناهای خشتی) و از همه مهم‌تر مجموعه تاریخی، فرهنگی بقعه متبركه شیخ شهاب‌الدین محمود اهری از مآثر قرن هفتم و دوره صفوی است كه مانند نگینی بر تارك تمدن اسلامی و ایرانی سرزمین‌مان می‌درخشد.
شهر اهر با توجه به اهمیت دفاعی آن در دوره‌های تاریخی متعدد همواره مورد توجه سرداران نامی ایران از قرون اولیه اسلامی بوده و در دوره معاصر تاریخ ایران (یكصد سال اخیر) این شهر بعنوان یك شهر مهم تاریخی و دفاعی شاهد رویدادهای تاریخی از دوره انقلاب مشروطیت ایران به بعد بوده است. ساخت برج‌های سه طبقه، هفت‌گانه در شمال و جنوب و غرب آن هیچگاه اجازه ورود مهاجمان را به آن نداده است و این برج‌ها در دوره حكومت سردار ارشد قره‌داغی (سام خان) ساخته شده بودند. در آن دوره شهر تاریخی اهر از چندین محلات بزرگ تشكیل شده بود كه هر كدام از آنها دارای اهمیت خاص خودشان را داشتند.
شهر اهر آن روزها از ناحیه شمال غربی تا ناحیه جنوب غربی تا مركز شهر آن روز “میدان باله مچید” محله بزرگ سادات‌لوها را در خود جای داده بود. محله سادات‌لو محل سكونت افراد متمول و دارای مناصب اجتماعی بودند این محله از راسته كوچك شمالی گوی مچید اهر آغاز می‌شد در راسته شمالی “گوی مچید” بناهایی با معماری فاخر مانند خانه‌های قدیم از جمله خانه قدیمی غفارخان منتنظمی از جنگ سالاران دوره مشروطیت “حاكم اردبیل” با سردرب قوسی آجری و مجموعه خانه قدیم آن با دیوارهای خشتی و نمای آجری و سقف چوبی در حیاط وسیع قرار داشتند خود گوی مچید اهر از مآثر دوره قاجار می‌باشد.
در راسته جنوبی گوی مچید اهر تا میدان باله مچید بناهای فاخر معماری بصورت خانه‌های قدیم به ساكنین آنها تعلق داشت كه در توسعه شهر اكثر این بناها تخریب گردیده است و آثار اندكی از آنها خودنمایی می‌كنند.
مجموعه تاریخی، مذهبی آق‌مچید جزء اصلی از محله قدیم سادات‌لو بوده است و قدمت این مجموعه از جمله حمام قدیم بوزخانه، مدرسه علمیه، كاروانسرای متروك و میدان نسبتا بزرگ آن و شارع راسته شرقی و شارع راسته غربی آن كه در آنها هنوز چند بنای قدیم مشهود است نشان از اهمیت این مجموعه دارد در راسته شمالی مجموعه آق‌مچید كه مغازه‌هایی قدیم و در امتداد آنها خانه قدیم دكتر قاسم اهری كه از رجال دوره‌های قبل از انقلاب اسلامی ایران بوده است و در این مجموعه خانه قدیم با باغ وسیع و كاروانسرای شخصی قرار داشت و اطراف این مكان هنوز هم خانه‌های قدیم با خشت و آجر دیده می‌شوند.
در مجموعه آق‌مچید شبكه آب‌رسانی زیرزمینی بصورت شاخه‌های شمالی و غربی كه هر دوی آنها آب مورد نیاز آن مكان‌ها را تامین می‌كردند، از جمله آب حمام بوزخانه كه از كاریز غربی موسوم به شیخ كهریزی “شیخ چشمه‌سی” تامین می‌شده است.
راسته جنوبی آق‌مچید كه از مغازه‌های قدیمی تشكیل شده است جزئی از مجموعه بازار تاریخی اهر می‌باشد.
مجموعه تاریخی، مذهبی آق‌مچید در جوانب چهارگانه آن نیاز به مرمت و بازسازی دارد با مرمت و بازسازی دكاكین این راسته‌ها، یقینا رونق اقتصادی در قالب فعالیت‌های تجاری و استقرار صنعتگران و فروشندگان صنایع دستی مانند فرش، گلیم، جاجیم و ورنی جان تازه‌ای خواهد گرفت چه در سالهای قبل این راسته و محل میدان آق‌مچید از رونق اقتصادی پررونق برخوردار بوده است و با توجه به اینكه میدان آق‌مچید و خصوصا شارع شرقی و غربی آن با وسعت قابل توجه و وجود اماكن مذهبی مانند مسجد، حوزه علمیه و مكان‌های تاریخی و معماری مثل سردرب مغازه‌ها، كاروانسرای متروكه و حمام قدیمی می‌تواند با توجه خاص سازمان میراث فرهنگی استان به یك مجموعه فاخر كه نشانگر هویت تاریخی و فرهنگی این منطقه است تبدیل شود.
مجموعه قلعه قاپوسی و قلعه بدنی كه بنا به مستندات تاریخی حاكم‌نشین بوده است حد واسط محلات بزرگ سادات‌لو و باغبانلو و نخجوانلو “اوچ دكان‌لار” قرار داشته است و در سال 1290 در دوره حاكمیت سردار ارشد حاج علیلو و برادرش ضرغام شهر اهر جهت دفاع خود از نواحی جنوبی و شرقی كه مورد هجوم قوای متخاصم محلی بوده است به دستور سام خان امیر ارشد و قوای مسلح كه متشكل از قوای پارتیزانی سردار ارشد و قوای مسلح و دفاعی از اهالی شهر اهر بوده است هجوم قوای متخاصم را در مدت حدود چهار ماه دفع نموده‌اند.
مجموعه بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری بعلت داشتن حالت دفاعی در دوره‌های متعدد همواره در اختیار حاكمان وقت بوده است.
در محله قدیم سادات‌لو آب مورد نیاز ساكنین از چشمه‌ها و كاریزهای شمالی اهر موسوم به كاریز قیزیل‌قیه، چلب‌وئردی، میرزاعلی كهریزی و آق‌مچید كهریزی و شیخ كهریزی (در غرب شهر) تامین می‌شد. حمام تاریخی قوشالار (دوقلو) در هسته مركزی شهر (میدان آق‌مچید) و حمام آخوندی‌ها و حمام ملاقاسم در اول بازار جزو محله سادات‌لو محسوب می‌شد. در این محله بزرگ مساجدی چند مانند آق‌مچید (مسجد سفید) گوی مچید اهر (مسجد كبود اهر) مسجد قوشالار (مجتهد و سقالار) وجود دارد. مسجد مسگرخانه، مسجد سربازار و مسجد شیخ عماد مربوط به مجموعه تاریخی بازار و محله سادات‌لو بوده است.
مجموعه بازار اهر با چندین راسته بازار از جمله راسته بازار نصیربیگ، راسته قدیم كلاه‌دوزان، راسته فرش‌فروشان، راسته روغن‌فروشان و بازار قدیمی كفشدوزان و بازار عباسقلی بیگ، و مكان فعلی میدان خشكبار و راسته بازار روباز حلاجان و بازارچه آهنگران و بازارچه مسگران و راسته بازار شمالی و جنوبی آق‌مچید جملگی جزو محله سادات‌لو به حساب می‌آمدند. و افرادی متمكن از محله باغبانلو در مكان اصلی بازار سرپوشیده اهر در كار تجارت فعالیت داشته‌اند.
این بازار به علت رونق اقتصادی خاص خود در عصر قاجار از اهمیت بالایی برخوردار بوده است محله سادات‌لوی اهر همواره مورد توجه و محل استقرار رجال آن عصر بوده است و اسكان متمكنین شهر در این محله بزرگ و نیز بخشی از صنعتگران و صاحبان حرف نشانگر اهمیت آن بوده است. این محله نسبتا بزرگ با یك خط مستقیم جنوبی- شمالی از محل میدان باله‌مچید از مقابل خانه معین‌التجار- تا راسته جنوبی و شمالی گوی‌مچید اهر به صورت یك شارع شش متری كشیده شده بود و از محل تقاطع شارع جنوبی و شمالی به طرف شرق دو تا شارع غربی و شرقی ایجاد شده بود كه هر دو نهایتا به راسته‌های شمالی و جنوبی میدان آق‌مچید و محل بازار تاریخی می‌رسیدند ارتباط این شوارع با مركز شهر (ارك حكومتی) و بازار و میدان آق‌مچید و خانه و كاروانسرای قدیم حاج حسن اهری و خانه‌های اطراف آنها مجموعا هسته اصلی مركز شهر اهر در دوره قاجار را تشكیل می‌دادند.
ارتباط خانه قدیم حاج حسن اهری بعنوان شخص ممتاز سیاسی اقتصادی اهر از شارع شرقی به طرف غرب و نهایتا به طرف راسته كوچه شمالی محله سادات‌لو بوده است مركب كاروان‌های رجال آن دوره از این گذرگاه‌ها بوده و نیز یك شارع فرعی شمال بطرف جنوب در آن مسیر موسوم به كوچه میرزایی سنگ فرش بوده و از طریق خانه قدیم كرباسیها به مركز شهر ارتباط پیدا می‌كرد و شیخ بولاغی در این مسیر قرار داشته است.
از بخشهای دیگر محله سادات‌لو اطراف مسجد صاحب‌الزمان(ع) با بناهای خشتی و قدیم است موقعیت غربی محله سادات‌لو را آبادی‌هایی با نام نخودتپه كه محل فعالیت و تجارت دهقانان ناحیه غربی شهر بوده است در آن محل خانه‌ها و نیز دكاكین و كاروانسراهایی موجود بوده است از محله‌های قدیم و نسبتاً بزرگ دیگر شهر اهر محله باغبانلوها است كه در ناحیه جنوب شرقی اهر اطراف مسجد جامع اهر قرار دارد و وضعیت معماری‌های آن هنوز اصالت خود را حفظ كرده است این محله بعلت قرار گرفتن در ناحیه كناری رودخانه‌های چیچك چای و اهر چای شغل بیشتر اهالی ساكن در آن تولیدات كشاورزی و باغداری بوده است این محله از چندین راسته و شارع تشكیل شده است. راسته كوچه باغبانلوها كه شخص حاج میرجواد باغبانلو در آن محل خانه‌ای با معماری عصر قاجار داشته و هنوز این خانه پابرجاست، خانه‌های قدیم با مصالح خشت و آجر و چوب در این محله قدیم دیده می‌شوند در این منطقه نیز افراد متمكن ساكن بوده‌اند كه در دوره قاجار از رجال علمی و تاریخی محسوب می‌شدند.
مسجد جامع، مدرسه علمیّه جوادیّه، و چندین خانه قدیم با معماری عصر قاجار هنوز هم در این محله مشهود است.
محله تاریخی اوزان در قسمت شرقی مسجد جامع بطرف بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری و محله داش‌قاپو قرار دارد.
مجموعه مسجد جامع و محله قدیم اوزان به احتمال زیاد قدیم‌ترین بخش اهر قدیم بوده است كه گفتنی است این منطقه نیاز به كار تحقیقی باستان‌شناسی دارد.
در این محله در بالای تپه‌ای در قسمت جنوب شرقی یك گورستان به همین نام و یك مسجد بنام دیك مچید دیده می‌شود كه از مساجد قدیم اهر می‌باشد قسمتهای شرقی محله اوزان آبرفتهای رودخانه چیچك چای بوده كه هم اكنون به علت توسعه شهری به مجتمع‌های مسكونی تبدیل شده‌اند.
شارع داش‌قاپو یك شارع حدود 8 متری بوده كه هم از طریق خاكریز كورتوگه به مجموعه بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری مرتبط بوده و هم از ناحیه غربی خود با ارگ حكومتی موسوم به قلعه قاپوسی در اول محله باغبانلوها ارتباط داشته است كه جهت همسطح‌سازی قسمتهای مركزی شهر اهر با قسمتهای بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری جهت آب‌رسانی به بقعه كارهایی انجام گرفته است كه با لوله‌های سفالی آب‌رسانی می‌شده است. برای كاستن از ارتفاع خاكریز كورتوگه در دوره شهرداری عادلی شهیر و شورای سوم با خاك‌برداری به حد فراوان كاسته شد اما همچنان در قسمت شمالی خاكریز باستانی در محلی موسوم به برج كرنای خانه آثار سفال و سنگ و آجر دیده می‌شود. قسمت غربی خاكریز كورتوگه و محله داش‌قاپو اراضی مسطح و وسیعی بوده است كه تا مكانی به نام شوره درق ادامه داشته است كه در عصر صفوی و حمله عثمانیها این مكان محل جنگ بین پارتیزان‌های ایل بایبوردی و قوای مسلح مردمی شهر اهر با قوای اشغال‌گر عثمانیها بوده است كه در آن سال‌ها حماسه خونین قانلی گؤل خلق شده است و محل رخداد آن جنگ را بعلت جاری شدن زیاد خون قانلی گؤل نهاده‌اند.
محله قانلی گؤل حدود نیم قرن است با احداث مدارس و اداره آموزش و پرورش به منطقه فرهنگی تبدیل شده است و بخشهای شرقی آن مناطق مسكونی می‌باشد. در این محله مسجد سجادیه قرار دارد و در قبرستان متروكه آن محل دبیرستان بانو زهرا مردانی آذر (دبیرستان مدرس) و چند مدرسه دیگر ساخته شده است.
از محل بالا مچید قسمت مركزی شهر اهر به طرف شرق به بازار قدیمی اهر می‌رسد و از ناحیه غرب به قسمتهای انتهایی و جنوبی محله سادات‌لو وصل می‌شود كه در آن محل مسجد حاج معین‌التجار و حصار حاج‌معین التجار قرار دارد این قسمت از شهر سابقاً محل سكونت بخشی از حاكمان در دوره قاجار بوده است كه در 90 سال قبل سردار ارشد (سام خان) حاج علیلو یك ساختمان مجلل با دیوارهای خشتی و نماهای آجری و سقف چوبی بنام برادرش اصلان همایون احداث كرده بود این ساختمان تا سالهای اخیر همچنان پا برجا بود در توسعه شهر توسط افراد دیگر تملك و در قسمت‌هایی از آن مجتمع جدید تجاری ایجاد گردیده است.
محله نخجوانلوها این محله از محلات قدیم شهر اهر در ناحیه جنوب شرقی آن قرار دارد و به اوچ دكان‌لار مشهور است. تاریخ احداث و توسعه آن را مربوط به دوره قاجار می‌دانند در این محله كه اساساً یك منطقه تجاری- مسكونی است راسته بازارهای غربی و جنوبی و شمالی موسوم به اوچ توكان قرار دارد محل داد و ستد و فروش كالاهای مورد نیاز شهر و روستایی است در این محله دو مسجد موجود است از جمله كاروانسرای جباری در محله نخجوانلوها چندین كاریز وجود داشته است. محله میدان زمی در قسمت شرق كنار رودخانه چیچك‌چای حوالی مسجد تاریخی ابواسحاق قرار دارد. این منطقه از مآثر دوره قاجار می‌باشد دارای چندین شارع و دو راسته بازار محلی بوده و در حال حاضر بازار محلی رونق چندانی ندارد.
در قسمت جنوب شرقی شهر در چایكنار تپه تاریخی دیزه لیش “دژ علیشاه” از مآثر دوره ایلخانان “محل فعلی ساختمان اداره ارشاد اهر” قرار دارد و مجموعه مسكونی بنام حصار موسوی با بناهایی خشتی مربوط به ادوار گذشته مشهود است محله جلفالار (در شمال غربی مسیر رودخانه چیچك چای از محلات قدیم شهر اهر بوده و در آن محله مسجد، آسیاب و بناهای خشتی قدیم دیده می‌شوند. در محله جلفالار حوالی مسجد جلفالار “امام رضا(ع) فعلی” در سالهای نه چندان دور كارگاههای بافت پارچه پشمی وجود داشته است. این صنعت در حال حاضر از بین رفته است.
محله قدیم داشچی‌لار: این محله از ناحیه شمالی شهر اهر بطرف جنوب آن از محل موسوم به ساری زمی و گورستان ساری مزار (محل فعلی مدرسه شهید مدنی) تا توسعه شهر حدود 40 سال قبل با كوچه‌ای وسیع تا مكانی موسوم به سر خیابان با خانه‌های خشتی مشهود بود كه نهر آشاغی آرخ آب‌های كاریزهای چلب وئردی و میرزا علی كهریزی را در مسیر به باغات می‌رسانید.
نهر از سنگ‌های رودخانه‌ای بطور زیبا و آبشاردار ساخته شده بود این كوچه و محله گذرگاه كاروان‌های روستایی با بار و دوّاب بطرف مركز شهر اوچ دكان‌لار و میدان آغ مچید بوده است. این محله بعلت استقرار سنگ‌بران به این نام مشهور شده است. در این محله باغهای مرحوم حاج اسماعیل، باغ مرحوم حاج ابوالحسن مدقالچی، باغ معینی، خانه باغ احمدخان و پسرش مهدی‌خان اصغری، باغ بزرگ حاج‌حسن اهری، باغ حاجی آقابابا، باغ دكتر قاسم اهری قرار داشته است. كه در توسعه شهر این باغات از بین رفته و تبدیل به فضای شهری شده‌اند.
از: محمدرضا جوهری اهر
