آشنایی با صنعت دستی ((ورنی))

آشنایی با صنعت دستی ((ورنی))

خاستگاه و محل تولید ورنی منطقه تاریخی قره داغ می باشد‌.

مقدمه ای در باره بوجود آورندگان ورنی و معنی لغوی ورنی :
هنر ورنی بافی نیز همانند سایر هنرها مانند قالی، گلیم، گبه، جاجیم، ورنی، پارچه، سوماق، پلاس، زیلو، تشك، خورجین، بغچه، كرك، تور، قنداق، چوال، جل، بته، تغار… که همگی کلمات ترکی هستند  محصول هنرمندی ترکان میباشد.

نام ورنی از كلمه تركی باستانی ورنیVereni به معنی اژدها گرفته شده است. این نام امروز در لهجه های محلی زبان تركی به اشكال ورنهVərnə ، ورنیVərni ، وئرنیVerni ، ورنه خVərnəx ، وئرنیكVernik و … و منابع اروپائی به شكلVerné, Verneh, Verni تلفظ میشود.

ریشه كلمه ورنیVerni ، كلمه تركی بولغاری وئرئنیVereni به معنی اژدها و مار بزرگ، كوره و … است. (تركان بولغار از تركان باستان اند كه در سالهای ٤٨٠ میلادی، در استپهای حوالی رود دانوب و دریای آزوف (شمال دریای سیاه) و نیز دانوب سفلی و قفقاز سكونت داشته اند). در زبان پروتورك سومری نیز كلمه ای مشابه به شكل اورنوUrnu و به معنی اژدها موجود است. فرم اولیه این كلمه در تركی باستان به شكل ائویره نEvirən مشتق از ائبیره نEbirən – Ebüren و به معنی اژدها، مار بزرگ، چرخ فلك، كائنات و عالم است (Ebüren—> Ewüren—> Eviren). در اینجا ما شاهد حذف حرف اولE ویا جایگزینی دو حرف E و V (مئتاتئزیس) می باشیم (Evren—> Veren). (پدیده جایگزینی حروف بویژه اگر یكی از آنها حرف “رR ” و یا “ل L” باشد حادثه ای بسیار رایج در لهجه های تركی است مانند تلفظ كٶرپوKörpü ، یارپاقYarpaq ، تورپاقTorpaq ، آرواتArvat ، سیرفاSırfa ، تورباTorba و …. به جای كٶپروKöprü ، یاپراقYapraq ، توپراقTopraq ، اوراغاتUrağat ، سوفراSofra ، توبراTobra و ….). معادل كلمه ائوره ن به معنی اژدها در زبان و لهجه های تركی چنین است: وئرVer و وئرئنیVereni (تركی بلغاری قدیم)، وئرئم Verem (چوواشی قدیم)، ائوره نEvren (تركی عثمانی)، ائورئمEvrem (گاگاووزی). (”ن -N” آخر كلمات تركی در بسیاری از موارد در تركی چوواشی و نیز زبان مجاری به “م -M” تبدیل میشود مانند كلمات اوزونUzun ، سانSan ، قارین Qarın و قالین Qalın تركی عمومی كه در چوواشی به ترتیب به وارام Vârâm، سومSum ، خیرامXıram و خولیمXulım تبدیل شده اند). فرمهای این كلمه در دیگر زبانهای آلتائی چنین است: در زبانهای تونگوسی به معنی مار و مار بزرگ، ایرئİre (ائوئنكی)، وئرئنWeren (اولچا)، وئWe (اودیغئ)؛ در زبانهای ژاپنی به معنی مار و كرم، ووروتیWoroti (ژاپنی قدیم و مدرن)، اوروچیOroçi (توكیو، كاگوشیما). كلمه اوروئنی Őrvényدر زبان مجاری به معنی گرداب از همین ریشه است.
كلمه ائوره نEvrən از ریشه مصدر ائویرمك Evirmək به معنی پیچاندن، چرخاندن، گردیدن، متطور و متكامل كردن مشتق شده است (مصدر ائومكEwmek در تركی باستان به معنی در اطراف چیزی دویدن است). كلمه ویرنیخماقVırnıxmaq و یا وورنوخماقVurnuxmaq به معنی پیچ و تاب خوردن، لولیدن و … در برخی از لهجه های تركی آزربایجان بازمانده این مصدر باستانی تركی است. فرمهای گوناگون این مصدر در زبان و لهجه های تركی چنین اند: ائوورمك Ewürmək (تركی قدیم)، ابیر. Əbir (آلتائی)، آوور. Avõr- (چوواشی)، ائویر. Evir- (عثمانی)، اویر. Əvir- (اویغوری)، ائگئره. Egere- (مونقولی كلاسیك)، اورٶل. Ôröl- (مجاری). كلمات ائوره نسه لEvrənsəl (جهانی)، ائوریمEvrim (تكامل)، ائورهEvrə (فاز، صفحه، مرحله تكاملی)، ائوره ن بیلیم Evrənbilim (كوسمولوژی) در زبان تركی نیز از مشتقات همین ریشه اند. (در تركی معاصر معادل اژدها كلمات بوكهBükə و سازانSazan میباشند. فرمهای قدیمی كلمه دوم، سازقانSazqan (قیپچاقی)، سازاغانSazağan (عثمانی)، ساخاقانSaxaqan (كومان)، سارقانSarqan و شاراقانŞaraqan (چوواشی باستان) است. كلمه مجاری ساركانی Sárkány به معنی اژدها از چوواشی باستان اخذ شده است).

کلیاتی درباره ورنی (Verni – Varni):
ورنی نوعی گلیم یک رو  یا گلیم فرش نما بدون پرز است که به سبک پود پیچی یعنی گذراندن پود اصلی از تار و پیچش نخ خامه به دور نخ های تار شکل گرفته و نقش می پذیرد. ورنی نه فرش است و نه گلیم بلکه نوعی زیرانداز یک رو است که هم سادگی و سبکی گلیم را دارد و هم ظرافت و زیبایی قالی را، ورنی به دلیل عدم استفاده از گره در بافت آن جزو گلیم و به اعتبار طرح و نقشه و شکل ظاهری آن مشابه قالی به نظر می آید.

جنس ورنی گاه تلفیقی از ابریشم یا پشم است و بر روی دار بصورت عمودی بدون نقشه و بصورت ذهنی توسط زنان و دختران عشایر و مناطق روستایی بافته می شود. تولید ورنی بیشتر در فصل قشلاق ایل انجام می‌شود كه عشایر فرصت كافی برای استراحت و سكونت در یك منطقه را دارند.

در گذشته عشایر منطقه قره داغ (ارسباران) پشم حاصل از دام هایشان را با دوك‌های معمولی می‌ریسیدند و به روش ابتدایی رنگ ریزی می كردند و آن را برای بافت ورنی آماده می‌ساختند.

تا دهه‌های اخیر عشایر دشت مغان از ورنی به عنوان زیر انداز، رو انداز و تزیین آلاچیق ها استفاده می‌كردند.” ظرافت و لطافت بافت طرح و نقش‌های متنوع و زیبایی ورنی هر هنر دوستی را مجذوب خود می‌كند. نوع بافت ورنی با ابریشم ، از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار است و از نظر وزن سبك تر و كم حجم تر از نوع پشمی آن است و توجه گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب كرده است.

ورنی از لحاظ صادرات به كشورهای حاشیه خلیج فارس ،كشورهای اروپایی و آسیایی مانند ایتالیا، فرانسه و آلمان صادر می‌شوند. ورنی‌ها اصولا به رنك لاكی، سرمه ای، سفید پیازی و آبی روشن هستند. در همه اندازه برای پشتی، پادری، قالیچه، كناره قالی خورجین، جوال و تهیه جل اسب نیز استفاده می كنند.

از انواع ورنی در آذربایجان می‌توان به ورنی قالی ،ورنی كناره بزرك، ورنی كناره، ورنی ذرع و نیم (جفت)، ورنی قالیچه و ورنی پشتی اشاره كرد.

پراکندگی جغرافیایی بافت ورنی:
ورنی عمدتا در منطقه مغان شامل شهرستانهای گرمی، بیله سوارمغان، پارساآباد موغان، خیاو (مشگین شهر) و منطقه قره داغ توسط عشایر و برخی روستائیان منطقه بافته می شود. خاستگاه اصلی این صنعت منطقه عشایری آذربایجان بوده که از آنجا به دیگر مناطق گسترش یافته است. گلیم یک رو یا ورنی را در جمهوری آذربایجان و شمال شرق ترکیه به نام سوماک یا سومه می گویند.

نقوش ورنی

در گلیم های ال سون نقش حیوانات و پرندگان بصورت هندسی و ساده شده دیده میشود و این نقوش به تصاویر حیواناتی که روی سفالهای پیش از تاریخ این منطقه دیده میشود , شباهت بسیار دارد.

نقوشی ورنی ملهم از طبیعت زیستگاه زنان و دختران عشایر است. اشكال حیوانات اهلی و وحشی منطقه همچون گوزن، آهو، گرگ، بوقلمون، مرغ و خروس، سگ گله، عقاب، ببر، شتر، شیر و شغال و امثال آن نقوش ساده ی ورنی را تشكیل می دهند.

اجزا تشکیل دهنده ورنی:

از قسمت کناره به سمت داخل سه بخش اصلی شامل حاشیه، متن ( زمینه اصلی) و ترنج قابل تشخیص است.

1-حاشیه: از اجزاء اصلی نقشه ورنی بوده است و همانند چهارچوب یا قابی دور متن اصلی را احاطه کرده است، حاشیه خود از چهار قسمت به نامهای لور (Lavar) – زنجیره- حاشیه کوچک – حاشیه بزرگ تشکیل شده است. لور بیرونی ترین قسمت حاشیه بوده و بعد از آن زنجیره و سپس حاشیه کوچک در دو طرف حاشیه بزرگ قرار دارد معمولا چهار قسمت مورد اشاره حاشیه حدود 20 درصد عرض ورنی را به خود اختصاص می دهد.

2-متن یا زمینه اصلی: به فضای داخلی محصور بین قسمتهای مختلف حاشیه ورنی متن یا زمینه ورنی گفته می شود. متن بیشترین حجم و فضای ورنی را به خود اختصاص می دهد و متناسب با نگاره ها و نقوش پیاده شده در آن نقش یا طرحهای مختلف به خود می گیرد.

3-ترنج: طرح یا بخش میانی ورنی را تشکیل می دهد و معمولا با اشکال هندسی مختلف مانند دایره، لوزی، بیضی و انواع دیگر ضلعی نقش زده می شود. یک ورنی متناسب با بعد و اندازه و یا نوع طرح یا نقشه ممکن است دارای یک یا چند ترنج باشد در اصطلاح محلی به ترنج وسط ورنی، گول (Gul) گفته می شودکه معادل واژه حوض است.

انواع ورنی:
ورنی ها براساس مواد اولیه مورد استفاده در آنها به انواع ذیل تقسیم می شوند:

ورنی های پشمی
در این نوع ورنی، تارها از پنبه یا نخ و پود و پود اضافی (زمینه) از نخ خامه رنگ شده حاصل از پشم گوسفندی می باشد.

ورنی پشمی ابریشمی
دراین نوع ورنی، تار از نخ یا پشم، پود از نخ و پود اضافی یا زمینه از ابریشم می باشد.

ورنی کف ابریشم
دراین نوع ورنی تار نخ یا پشم بوده و پود هم نخ می باشد ولی پود اضافی یا زمینه هم ابریشم است هم پشم و بیشترین رنگ ابریشم در این نوع ورنی رنگ سفید می باشد.

ورنی ابریشمی
که مواد اولیه استفاده دراین نوع ورنی، تار و پود اصلی، (زمینه) از ابریشم پود از نخ می باشد.

اندازه ورنی :

* ورنی قال 300×400

* ورنی 200×300

* وزنی کناره بزرگ 300×70 و 200×70

* ورنی کناره 250×80

* ورنی قالیچه یا مسند (دو ذرع)  200×1300

* ورنی جفت ذرع و نیم 150×100

* ورنی پشمی70×100 و 60×90

*  ورنی زیر تلفنی 50× 50