موقعيت زبان تركی

_{تأملی درباره‌ی زبان‌ها و موقعيت زبان تركی}

_{دکتر حسین محمدزاده صدیق (دوزگون)}

_{تعريف زبان:}

      _{زبان يك دستگاه به هم پيچيده‌ای است كه ميان انسان‌ها تفهيم و تفاهم ايجاد مي‌كند. زبان‌شناسان آن را وسيله‌ی انسيت و سيستم مفاهمه ميان انسان‌ها نام داده‌اند. اما از آن جا كه ميان ديگر جانداران و گياهان نيز دستگاه‌های مرئی و نامرئی مفاهمه وجود دارد، نمي‌توان تعريف زبان را به سيستم مفاهمه ميان انسان‌ها محدود كرد. به سبب اسرار خفته و نامكشوف در اين دستگاه به هم پيچيده، هنوز زود است كه بشر تعريف كاملی از اين پديده‌ی طبيعی و اجتماعی به دست دهد. به هر انجام، امروزه زبان را حاصل و قالب انديشه‌ی انسانی، حاصل تكامل اجتماعی و حاصل انسان و اجتماع و روابط متقابل آن دو می‌دانند كه نماد موقعيت و ارزش آدمی در جهان است.}

_{پيدايش زبان:}

     _{مسأله‌ی قديم و حادث بودن كلام و سخن و بالمآل زبان، ميان انديشمندان و فيلسوفان اسلام بحثی دراز آهنگ دارد. اشاعره، آن را قديم می دانند و معتزله، معتقدند كه زبان محدث است.}

     _{به نظر بسياری از مفسران، آيه‌ی شريفه‌ی زير ناظر به خلقيت زبان‌ها (اسماء) است كه سبب تمايز بشر حتی از فرشتگان شده است:}

     _{«وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِكَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِي بِأَسْمَاء هَـؤُلاء إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ قَالُواْ سُبْحَانَكَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ» [سوره بقره، آیه32 و 31]} 

     _{در پژوهش‌های علوم انسانی و زبان‌شناسی نيز مقوله‌ی آفرينش زبان مورد بحث قرار گرفته است. در اين وادی پيرامون پيدايش زبان‌ها نظريه‌های چندی را مي‌شناسيم كه به سه نظريه‌ی مهم اشاره می كنم:}

_{نظريه‌ی انعكاسی:}

      _{هم اكنون در همه‌ی زبان‌های دنيا كلمه‌هايی وجود دارد كه با اخذ قوت و الهام و به تقليد از صداها و اصوات موجود در طبيعت خارج از انسان ساخته شده‌اند. هجاهای موجود در اين كلمات، فريادهای حيوانات، شرشر آب، سوت كشيدن، خش‌خش برگ‌ها، صدای به هم خوردن سنگ و جز اين‌ها را به ياد می آورد. مثلا، افعال و كلمات زير كه در تركی موجود است، از اين گونه كلمات به شمار می رود:}

      _{شيريلداماق، شاققيلداماق، شاققيلتی، پوفله‌‌مك، قيديقلاماق، مله‌مك، ميیولاماق، گومبولده‌مك، جينقيلتی، چانقيل و . . .}    

     _{اين‌گونه كلمات در تركی، شايد بيش از پانصد كلمه باشد كه برخی از آن‌ها صورت‌های خاص در زبان‌های ديگر نيز يافته‌اند، مانند: مصدر «دينله‌مك» كه صورت كهن آن«Tınlamaq» بوده و در زبان لاتين به صورت«Tintinnare» و در عربی به شكل «طنين» درآمده است. طبق اين نظريه‌ی علمی (اين نظريه معروف به تئوری انعكاسی(Onomatopoeia) است كه در اواخر قرن نوزدهم در اروپا پيدا شد و نخستين مدافع آن زبان‌شناس آلمانی، ووهل (Woehl) بود) زبان‌های باستانی و اصلی بشريت براساس تقليد از صدای موجود در طبيعت اختراع شده، سپس تكامل يافته است و تركی در ميان همه‌ی زبان‌های دنيا از اين لحاظ ممتاز است. هم از اين رو است كه برخی عقيده دارند: نخستين زبانی كه بشر بدان سخن گفت، زبان تركی بوده و بسياری از واژه‌های زبان‌های امروز، ريشه‌ی تركی دارد.}

_{نظريه‌ی واكنشی:}  

     _{بر اساس اين نظريه زبان‌ها به دنبال واكنشی كه انسان در مقابل حوادث روحی و فيزيكی از خود نشان داده، ايجاد شده‌اند. واژه‌های واكنشی چندی، همانند لغات انعكاسی اكنون در زبان‌هاي مختلف موجود است. مانند «هق‌هق» و «اوف» در فارسی و «فيسقيرماق» و «توپورمك» در تركی كه از اين‌گونه واژه‌ها شمرده مي‌شوند.}

_{نظريه‌ی كارمحوری:}

      _{به دنبال ظهور ل. نوئر (L. Noir) در اواخر قرن نوزدهم، نظريه‌ی خلقت و تكامل انديشه و گفتار از كار رواج يافت. طبق اين نظريه، كار و زحمت سبب پيدايی و توسعه‌ی انديشه و گفتار شده است و از آن جا كه نخستين كار انسان «كندن» بوده است، اولين كلمات ابداعی در زبان نيز مربوط به اين نوع كار و زحمت است. پيرامون اين نظريه حتی منشأ موسيقی را هم كار و زحمت آدمی مي‌دانند.}

_{نوع‌بندی زبان‌های جهان:}

      _{زبان‌های جهان را از منظرهای گوناگونی نوع‌بندی كرده‌اند كه به اهم آن‌ها، يعنی منظر صرفی و ساختار واژگانی اشاره مي‌كنيم:}

_{1- زبان‌های يك تكواژی[تک هجایی]: زبانی است كه كلمات آن‌ها تنها از يك تكواژ ساخته شده است. از اين‌رو، زبان يك تكواژ را زبان منفرد (Isolating) می نامند. مانند زبان چينی و زبان ويتنامی. در اين زبان‌ها واژه‌ها تعريف نمی شوند. پی افزوده و سرافزوده [پسوند و پیشوند] نمی پذيرند، تركيب نمی شوند و مفاهيم با تكميل آنان نموده می شوند. جمله در اين زبان‌ها عبارت از تعدادی تكواژهای تصريف‌ناپذير است.}

_{2- زبان‌های چند تكواژی: زبانی است كه كلمات آن مركب از چند تكواژ است كه خود به چند گروه تقسيم مي‌شوند:}

_{الف- زبان‌های بساوندی(Polysynthetic): كه مرز بين واژه و جمله در اين زبان‌ها مشخص نيست. بسياري از مفاهيم كه معمولا در زبان‌های ديگر بوسيله‌ی جمله بيان مي‌شوند، در اين زبان‌ها به وسيله‌ی الحاق تكواژها به يكديگر به صورت يك واژه بيان می شود. در واقع اين زبان‌ها شامل مجموعه‌ی وسيعی از وندها هستند كه نقش عناصر آزاد نحوی را در درون واژه بازي مي‌كنند. زبان‌هاي بساوندی خود به دو گروه تقسيم مي‌شوند: گروه تك پايه‌ای(Monobasik) و گروه چند پايه‌ای(Polybasic). در زبان‌های تك پايه‌ای، هر واژه فقط يك تكواژ آزاد دارد، مانند زبان يوپيك(Yupicc) در سيبری. ولی در زبان‌های چند پايه‌ای در هر واژه بيش از يك تكواژ آزاد وجود دارد، مانند: زبان چوچكی(chuchchi) در شمال شرقی سيبری.}

_{ب- زبان‌های تركيبی(Synthetic/sosional): كه در آن‌ها مرز ميان تكواژها مشخص نيست و تطابق يك به يك بين هر تكواژ و محتوای آن وجود ندارد. مانند زبان لاتين و فارسی. در اين نوع زبان‌ها هنگام تركيب، ريشه درهم می ريزد. به گونه‌اي كه ريشه شناخته نمی شود و هويت خود را از دست می دهد. مانند اغلب مصدرهای فارسی كه در صرف، مضارع ريشه‌های اسم آن‌ها «بی پدر» (Non father) هستند. برخی از زبان‌های تركيبی حالت «تركيب از ريشه» دارند، مانند عربی و بعضی ديگر حالت « تركيب از تنهج دارند كه تركيب ناقص پسوندی ناميده می شود، مانند فارسی و زبان‌های اروپای غربی.}

_{ج- زبان‌های پی افزوده‌ای و يا پيوندی(Agglutinative): كه در اين زبان‌ها مرز بين تكواژ مشخص است و تطابق يك به يك بين هر تكواژ و محتوای معنايی يا دستوری آن وجود دارد، مانند زبان تركی.}

      _{البته بايد گفت كه نوع‌بندی فوق، براساس مشتركات زبان‌های جهان تنظيم شده است. شايد تعداد محدودی از زبان‌ها را دقيقا بتوان در چهارچوب اين نوع‌بندی ها جای داد. ولی بخش وسيعی از زبان‌ها ويژگی های يك‌دسته و برخی ويژگی های دسته‌ی ديگر را نشان می دهند، مانند زبان فارسی كه فقط ويژگی های زبان‌های تركيبی را دارد ولی زبان تركی هم ويژگی های زبان‌های پيوندی را به طور كامل و گسترده، و هم ويژگی های زبان‌های تركيبی را در حد نياز استحصال مخزن واژگانی نشان می دهد و اين حكايت از طبيعی بودن اين زبان دارد كه بر روی پيوستاری قرار گرفته و بينابين اين ويژگی ها منطبق با نوع‌بندی فوق است. به اين نوع زبان‌ها زبان‌های التصاقی نيز گفته شده است. در اين نوع زبان‌ها، بن و ريشه در كلمات تغيير نمی يابد و پی افزوده مفاهيم نوينی با همراهی ريشه می سازد و قدرت توليد واژگان را فراتر می برد. زبان‌های پيوندی را به «پيوندی سرافزوده‌ای» و «پيوندی پی افزوده‌ای» نيز تقسيم كرده‌اند.}

      _{بزرگترين شاخه‌ی زبان‌های پيوندی، زبان‌های اورالی و آلتايی است كه به گروه‌هاي زير تقسيم می شود:}

_{1. گروه فين- اوگور (شامال زبان‌های: فينی، مجاری، موردوايی و …)}

_{2. گروه ساموئتی (شامل زبان‌های: ساموئتی، چولومی، اوسياتی و … )}

_{3. گروه مغولی (شامل زبان‌های: مغولی، كالميكی، تانقوتی و …)}

_{4. گروه تونگوزی (شامل زبان‌هاي: تونگوزی، آرينی، كاماسينی و …)}

_{5. گروه تركی (شامل زبان‌های: تركی باشقوردی، قيرغيزی، قازانی، سكايی، چوواشی، اؤزبكی، آذربایجانی، عثمانی و … )}

     _{گفتنی است اورال- آلتای پژوهان، زبان ژاپنی را نيز يك زبان آلتای به حساب می آورند. نخست اين‌كه ژاپنی نيز يك زبان پی افزوده است و ساختار واژگان و شيوه‌ی جمله‌سازی آن هم عين ديگر زبان‌های آلتايی است، مثل جمله‌ی تركی «كوچه‌ده گئدن آدامی گؤردوم» در ژاپنی علاوه بر همانندی ساختاری دارای چنين ميزانی است:} 

      _{حتی برخی از پی افزوده‌های ژاپنی منشأ تركی دارد، نظير پی افزوده‌ی اندری كه هم در تركی و هم در ژاپنی«da/dә» است.}

      _{بدين‌گونه بايد پذيرفت كه زبان‌های تركی در پژوهش‌های نوين افق‌های جديدی را فراروی محققان خواهد گشود و شيوه‌ها و گويش‌های ناشناخته‌ای نظير گويش تركی كهن «گاسی» و تركی «آلاسكايی» و تركی «سرخ‌پوستی»، مسير تدوين آكادميك خواهد يافت.}