قره داغ تورکلری فرهنگی، ادبی، تاریخی، موسیقی و سرگرمی
بر اساس تقویم ترکی سال 1392 سال مار است (ایلان ایلی)
سال های 1284، 1296، 1308، 1320، 1332، 1344، 1356، 1368، 1380، 1392 و … سال های حیوان مار هستند که در آن ها اتفاقات غیر منتظره ای رخ داده که برخی از آن ها در اینجا آورده شده اند :
1308 = سال مار : فوت احمدشاه قاجار , درگیریهای شدید در بیت المقدس.و نخستین برخوردها بین اعراب ویهودیان
1320 = سال مار : حمله ی متفقین (شوروی وانگلیس) به ایران , ورود آمریکا به جنگ دوم جهانی باحمله ژاپن به پرل هاربر
1332 = سال مار : کودتای 28 مرداد , حادثه ی دانشگاه تهران درآستانه ی ورود نیکسون رئیس جمهورآمریکا به ایران , بقدرت رسیدن جمال عبدالناصر درمصر
1344 = سال مار : تیراندازی به شاه درکاخ مرمر , درگیریهای هند وپاکستان برسرکشمیر , شروع انقلاب فرهنگی درچین
1356 = سال مار : درگذشت سید مصطفی خمینی و دکتر علی شریعتی
1368 = سال مار: رحلت امام خمینی , تخریب دیواربرلین
1380 = سال مار : تخریب برجهای دوقلو درنیویورک , (حرکت سیاره ی پلوتو در برج قوس..برج مقابل طالع ایالات متحده) , حمله ی آمریکا به افغانستان , سیل وبارندگی درشمال و قطع سراسری برق درکشور , برخورد هواپیمای جاسوسی آمریکا باجنگنده ی چینی
1392 = سال مار : ….
تاریخچه تقویم دوازده حیوانی ترکان
از دیدگاه ابوریحان بیرونی و محمود بن الحسین بن محمد الکاشغری
سال تركی معادل فارسی
سیچان ایلی سال موش
اینه ک ایلی سال گاو
باریس ایلی سال پلنگ
دوشان ایلی سال خرگوش
لوی ایلی سال نهنگ
ایلان ایلی سال مار
آت ایلی سال اسب
قویون ایلی سال گوسفند
پیچی ایلی سال میمون
تویوق ایلی سال مرغ
ایت ایلی سال سگ
دونقوز ایلی سال خوك
ازقرن ششم هجری قمری،دراکثرمتون و منابع تاریخی ایران،با اینکه وقایع تاریخی کلاً با تقویم هجری قمری ثبت می شده اسامی روزها،ماهها و سالهای دیگری نیز آورده شده است،مثلاً:
«… روز آدینه پنجم شون آی هوکرییل که سال گاو باشد،موافق سوم رمضان سنه و ستمائه» و یا:
«… سحرگاه شب آدینه بیست و نهم ربیع اول سنه سبعین و ستمایه موافق اول یگیرمینجی آی قوین ییل…» و یا:
«درسال یکهزار و دویست و شصت مطابق سنه لوی ئیل چون ساعت هشت دقیقه ازروز چهارشنبه شهر صفر گذشت آفتاب ازحوت تحویل داد…»
با توجه به این متون و با ملاحظه بکار گرفته شدن گاه شماری تازه درآنها درمی یابیم که تقویم دیگری ازاین زمان درایران معمول شده است که امروز ما آن را بنام تقویم دوازده حیوانی ترکان می نامیم، هر یک از سالهای این تقویم به اسم حیوانی نام گذاری شده است که از موش شروع و به خوک ختم می شود و یک دوره دوازده ساله را تشکیل می دهد. به تحقیق معلوم شده است که اصل اسامی آنها ترکی بوده و بعدها اعراب و فارسی زبانان این تقویم را در آثارشان بکار برده اند،با این تفاوت که اینان این اسامی ترکی حیوانها را به زبانهای خود برگردانده اند،ازآن جمله ادیب و شاعر قرن هفتم هجری ابونصرفراهی در اثر بدیع و جاودانی خود «نصاب الصبیان» آنها را به زبان فارسی و عربی و به صورت شعر درآورده است
با توجه به اینکه این تقویم، نه تنها در متون ادبی و تاریخی ما و بخصوص ترکان ایران جائی برای خود بازکرده بلکه درفرهنگ عامه ما نیز نفوذ عمیق پیدا کرده است.به طوری که در زمان حاضرهریک ازسالهای را منسوب به یکی ازاین حیوانات می کنیم، مخصوصاً موقع تحویل سال برای آن اهمیت فراوان قایل هستیم و ازطرفی این تفکر و اندیشه حاصل شده است که خصوصیات هریک ازاین حیوانات تأثیری در وقایع سال جدید دارد و همین طور در روحیات و خلق و خوی و سرنوشت افراد و متولدین آن سال مؤثرمی باشد.مثلاً سال اسب، سالی پرتحرک و پرفعالیت، با پیروزی تلقی می شود و یا سال سگ، سالی پرمخاطره و توأم با سوءتفاهم و دشمنی و ستیزمی باشد.
هدف ما ازنگارش این مقاله در وهله اول تحقیق تاریخی در اصل و منشاء این تقویم و بعد چگونگی ورود آن در تاریخ و فرهنگ ایران است.
اصل و منشاء تقویم دوازده حیوانی از دیدگاه ابوریحان بیرونی و محمد بن الحسین بن محمد الکاشغری
در مورد گاه شماری ملل باستانی منابع و اسناد بالنسبه فراوانی در اختیار داریم، اما در خصوص تقویم ترکان قدیمی ترین اسنادی که می توان ازآنان نام برد تنها دو اثر از ابوریحان بیرونی :الاثارالباقیه عن القرون الخالیه و قانون مسعودی اوست. در کتاب نخست ابوریحان بیرونی وقتی که از تقویمهای معمول نزد ملل مختلف یاد می کند در ضمن جداولی که برای نشان دادن ماه ها و سالهای آن تقویم رسم می کند در کنار یکی از آن جدول ها دو ستون هم به ماههای ترکی اختصاص داده است.دریکی از آن جدولها تحت عنوان «جدول ماههای ترک» چنین می نویسد: «سجاق-اود-بارس- تفشخان- لو- ییلان- سیلان- یونت- قوی- بیچین- ایت ستونگز» و در بالای ستون دیگری ضمن نوشتن این مطلب که: «نه بر مقادیر و نه بر معنی و نه بر کیفیات این ماهها آگاهی پیدا کردم.» اسامی دیگری ازماههای اقوام ترک را ارائه می دهد: «الغ آی، کحک آی، برینج آی، یکنیج آی، التیج آی، یاشنج آی، سکسنج آی، اوننج آی، تورتنج آی، بجنج آی، یتنج آی» همین طوراین دانشمند در کتاب قانون مسعودی خود در فصلی که از تقویم ملتها بحث می کند،درجائی که ازچگونگی استفاده آن دسته مردم جهان از سیرماه درآسمان و رؤیت حالات مختلف آن (اهله قمر) برای نام گذاری ایام ماه و تنظیم تقویمهایشان سخن سخن می گوید و آنهائی را که اساس گاه شماریشان براین اصول است نام می برد.اشاره کوتاهی نیزبه تقویم ملل ترک کرده و آنان را هم جزو آن دسته ازملل قرار می دهد که مبنای گاه شماریشان براساس اهله قمراست و ازتقویم قمری در ثبت وقایع پیروی می کنند.
بجزابوریحان بیرونی، محمد بن الحسین بن محمد الکاشغری که معاصرابوریحان نیز بوده است دردیوان لغات الترک (نگاشته شده در سال 446 هجری قمری) با آوردن نام دوازده حیوان و انتساب آنها به ترکان در خصوص تاریخچه این تقویم چنین می نویسد:
«…اصل آن مربوط می شود به پادشاهی ازپادشاهان ترک، زیرا وی زمانی که اراده کرد تاریخ جنگی را که پیش از او اتفاق بود بداند چون کسی تاریخ دقیق آنرا نتوانست حدس بزند.بنابراین بدستور آن پادشاه قرار شد بزرگان قوم جمع شوند و مبدائی برای تعیین زمان وقایع تاریخی انتخاب کنند تا آیندگان مثل معاصران مرتکب اشتباهاتی نشوند.درمجمعی که بدین منظورتشکیل یافت پیشنهاد شد که برای این کارازصورفلکی استفاده شود و اسامی هر یک از دوازده برج سماوی را برسالی بگذارند و هر دوازده سالی را یک دوره حساب کنند.اما این پیشنهاد مورد موافقت واقع نشد،سپس چنین تصمیم گرفته شد به این منظور از اسامی حیوانات استفاده شود. برای این کارعازم شکارگاه شدند و از تمام شکارچیان دعوت به عمل آمد. شکارگاه حوضه صحرای (ایلا) تعیین شد و شکارچیان از هر سو حیوانات را به طرف حوضچه صحرای ایلا به حرکت درآوردند. چون این کار انجام گرفت و تمام حیوانات و وحوش به کنار رودخانه رفتند. شکارچیان که در تعقیب آنها بودند چون به جمع آنها رسیدند دوازده نوع حیوان را مشاهده کردند. این پیش آمد را به فال نیک گرفتند و نام هر یک از این حیوانات را برای سالی انتخاب کردند.»
تقویم دوازده حیوانی ترکان تا سال 1304 هجری شمسی در متون ادبی و تاریخی نقش آن مشهود است.ازسال 1304 که تقویم ایران اصلاح می شود،دراسامی ماهها، بروج دوازده گانه جای خود را به ماههای زرتشتی باستانی می دهد،استعمال آن تقویم در متون ادبی و تاریخی منسوخ می گردد.اما به علت داشتن ریشه عمیق در فرهنگ عامه مردم هنوز سینه به سینه نقل می شود. بیشتر در مواقع تحویل سال مورد توجه خاص و عام است تا بدانند که اسم سال آینده چیست، سال آتی به چه حیوانی تعلق دارد، تا با پیشگوئی هائی که می شود در اوضاع سیاسی و اجتماعی آینده نظر کنند.
چند منبع:
۱-رشید الدین فضل الله، جامع التواریخ، به تصحیح دکتر بهمن کریمی،تهران 1341، ج 2، ص 742.
2- همان کتاب، ج 2،ص 842 و مکرر.
3- لسان الملک سپهر،محمدتقی، ناسخ التواریخ سلاطین قاجار، به تصحیح محمدباقربهبودی، تهران، 1385 هـ. ق، ج 3، ص 39.
4- ر ک: سنجش و مبدأ زمان در نزد ملل یا تاریخچه تقویم تألیف نگارنده،اردبیل 1351.
5- ابوالنصر محمد بدرالدین فراهی- نصاب الصبیان، به تصحیح دکتر محمد جواد مشکور،تهران 1349، ص 58.
۶- بیرونی، ابوریحان محمدبن احمد، آثار الباقیه عن القرون الخالیه، ترجمه اکبر داناسرشت (صیرفی)، تهران، 1321 هـ.ش،ص 98.
۷- بیرونی، ابوریحان،القانون المسعودی، انجمن معارف، حیدرآباد دکن، چاپ اول، 1373 هـ.ق، ج 1، ص 69.
۸-محمود بن الحسین بن محمد الکاشغری، دیوان لغات الترک، ج 1، چاپ اول استانبول (ترکیه)،اصل و موضوع به عربی است ما به فارسی برگرداندیم.
