دیوان اشعار ترکی فضولی

دیوان اشعار ترکی فضولی – فضولینین تورکجه دیوانی

مقدمه فارسی:

مولانا حکیم ملا محمد فضولی، معروفترین شاعر سده‎ی دهم هجری نه تنها در تاریخ ادبیات ترکی آذری بلکه در تمامت ادبیات ترکی جایگاه والا دارد. او فرزند مفتی معروف حلّه نامبردار به «ملا سلیمان» است. زندگی گزاران در تراجم احوال ازو به عزت یاد می‎کنند و به عشیره‎ی «بیات»های آذربایجان از عشایر 24 گانه اوغوزان یا ترکان غز منسوب می‎دارند. خود در آغاز «حدیقة السّعدا» نیز خویشتن را «ترکی زبان»می‎نامد و از زبان ترکی به عنوان زبان اصلی و مادری خود نام می‎برد.

وی در دوران کودکی، تحصیلات خویش را با تحصیل مقدمات عربی و ادب ترکی و فارسی پیش پدر خود آغاز کرده، سپس به تصریح خویش سال‎های جوانی در نجف اشرف در جوار تربت پاک علی بن ابی‎طالب علیه السلام به خدمت و تحصیل معارف ادامه داده است. در منابع اسلامی، «مولانا، سلطان الشعرا، شیخ الادبا، افضل الفضلا، حکیم ملا محمد بن سلیمان البیاتی البغدادی الملقب بالفضولی» نامیده شده است.

فضولی مذهب شیعه داشت و کلیه‎ی علوم عقلی و نقلی رایج زمان خویش را بخوبی آموخته بود و در اغلب زمینه‎های دانش بشری قلم زده است. استعداد شاعری را در خود احسان الهی می‎شمارد و در مقدمه‎ی دیوان ترکی می‎گوید: «علمسیز شعر اساسی یۏخ دیوار اۏلور و اساس سیز دیوار غایتده بی اعتبار اۏلور».

وی در سه زبان ترکی، عربی و فارسی شاهکارهای اندیشگی چندی بر جای گذاشته است که برجسته‎ترین آن‎ها «دیوان اشعار ترکی» وی است. مجموعه‎ی حاضر تدوینی از «دیوان اشعار ترکی» وی (غیر از مثنوی‎ها) است که تقدیم عاشقان و علاقه‎مندان حضرتش می‎شود.

شیوه‎ی کار در این تدوین، در مقدمه، به زبان اصلی شرح داده شده است. تهیه‎ی دیوان اشعار ترکی فضولی، به صورتی نسبتا منقح و صحیح کار ساده‎ای نبوده است. در این کار، من سپاسگزار تنی چند از فضلا و جوانان پر شور و فاضل هستم، مسئولان محترم کیتابخانه‎های مجلس و مطهری (سپهسالار سابق) و ملّی تهران که از مراجعات مکرر من به نسخه‎های خطی دیوان، دل آزرده نشدند، آقای سید حیدر بیات و مهندس نائبی که به طور کامل متن حروف نگاری شده را از صدر تا انتها خواندند و موارد مهمی را متذکر شدند، آقای مجتبی رسولی که در اعراب گذاری و برگردان ابیات عربی همّتی والا به خرج داد و سهوهای موجود را اصلاح کرد، و آقای ستار محمدزاده صدیق فرزندم که در استخراج کشف الابیات، ویرایش فنی، حروف‎نگاری و صفحه آرایی، همانگونه که در «گلشن راز»[1] و «دیوان غریبی»[2] زحمت کشیده بود، ذوق و نوگرایی مطلوبی از خود نشان داد و نیز فرزندم ائلدار محمدزاده صدیق كه در استخراج نمایه‎ها و تهیه‎ی منابع صعب الوصول مدد رسانید و آقای آسیابی که چاپ و نشر آن را به صورتی نفیس و جالب پذیرفت. همگی وقتی خود را مأجور خواهیم شناخت که با این گام کوچک بتوانیم روح قدسی مولانا حکیم ملّا محمد فضولی را شاد گردانیم. و حاصل کار را به عنوان تحفه و هدیه‎ای بر پای ایل و تبار سرافراز خود نثار کنیم.بؤلوم مقدمه

1. بؤلوم. مقدمه

1.سندلر و قئیدلر.

مولانا حکیم ملا محمدبن سلیمان فضولی، هجری اونونجو عصرین اعجوبه‎سی‎نین تمیز یاشاییشی و نبوغونون محصولو اولان اثرلری حاققیندا، هم چاغداشلاری همده، اؤلوموندن سونرا گلن تذکره‎چیلر، استناد ائدیلمه‎سی سندلر کیمی، بعضی قئیدلر آلمیشلار. بو سندلرین بیر نئچه‎سینی نمونه اولاراق عینا نقل ائدیریک:
1. تذکرة الشعرا[1] قسطامونولو لطیفی 953 ه‍. ایلینده تألیف ائتدیگی «تذکرة الشعرا» اثرینده، فضولی‎دن آد آپاریر و اؤز تذکره‎سینده، اونا اهمیتلی یئر وئریر و اونون حاققیندا بئله دانیشیر:
«بو دؤر شعراسیندان و شعراسی‎نین فضلاسینداندیر. «نوایی» طرزینه قریب بیر طرز دل‌فریب و اسلوب عجیبی واریدیر. طرزینده مبتدع و طریقینده مخترعدیر. بو مطلع مطبوع، انین زاده‎ی طبعی و خیال خاصی دیر:

مقوّس قاشلارین کیم وسمه بیرله رنگ توتموشلار،
قیلیجلاردیر کی قانلار تؤکمک ایله ژنگ توتموشلار!

و بو طرز اوزره، خمسه‎یه جوابی و ممدوح و مقبول بئش پاره کیتابی واردیر. بو بیر قاچ بئیت، آنین منظومات پُرفسونوندان، «لیلی و مجنون» داندیر:

دهقان حدیقه‎ی روایت،

صرّاف جواهر حکایت،

معنی چمنینده گوه تیکنده،

سؤز رشته‎سینه گُهر چکنده،

قیلمیش بو روشده نکته دانلیق،

گول ریزلیگ و گُهر فیشانلیق…»

مولانا حکیم ملا محمدبن سلیمان فضولی، هجری اونونجو عصرین اعجوبه‎سی‎نین تمیز یاشاییشی و نبوغونون محصولو اولان اثرلری حاققیندا، هم چاغداشلاری همده، اؤلوموندن سونرا گلن تذکره‎چیلر، استناد ائدیلمه‎سی سندلر کیمی، بعضی قئیدلر آلمیشلار. بو سندلرین بیر نئچه‎سینی نمونه اولاراق عینا نقل ائدیریک: