دیوان اشعار ترکی سید عمادالدین نسیمی

سید عمادالدین نسیمی

تورکجه دیوانی

مقدمه، تصحیح و تحشیه از: دکتر حسین محمدزاده صدیق

سيد عمادالدين نسيمی که سيد و حسينی نيز تخلص می کرد، در سد ه ی نهم هجری ظهور کرد و با الهام از مکتب تشيع، عليه حکومت های ستمگر عصر خود زبان به عصيان گشود و جان بر سر آن باخت و در شهر حلب شهيد شد ١. بدينگونه که به امر حاکم وقت حکومت مملوکان چرکس ، پوست از تنش کندند و سپس بر دارش زدند . اين نوع شهادت موجب نفرت از حکومت وقت و مورد اعتراض همه ی مسلمين اعم از شيعه و سنی گرديد و باعث محبوبيت بيش از اندازه ی نسيمی در ميان اهل عرفان شد و هم ه ی مسالک عرفا او را به نوعی، بعدها منسوب به مسالک خود ساختند . وی به سه زبان عربی، فارسی و ترک ی شعر سروده است.

اشعار عربی سيد در لا به لای جُنگ ها، سفينه ها، تذکره ها و دو ديوان فارسی و ترکی اش پخش و پراکنده است و حجم قابل توجهی ندارد و اگر هم مدوّن بوده، مفقود شده است. با مقابله ی نسخ معتبر در سال ١٣٥١ چاپ کرد . ٢ که بعدها « حميد محمدزاده » ديوان فارسی او را مرحوم از سوی سه تن و سه بار در تهران تجديد چاپ شد.
اما ديوان ترکی نسيمی بارها در تهران، تبريز، شيراز و يا خارج از ايران چاپ شده است و در ميان آن ها سه چاپ دارای اعتبار علمی است که هر سه را در مقدم هی ترکی همين کتاب معرفی کرد هام. در موضوع احوال ، افکار و آثار نسيمی، چند پايا ن نامه ی دکتری و دانشياری نوشته شده و فيلمی از زندگی سراپا مبارزه ی وی ساخته شده است و نمايشنام ه ای نيز از ماجراهای حيات وی تأليف و انتشار يافته است . نام و ياد سيد در بسياری از منابع ادبی و تاريخی ذکر شده است . اولين منبع معتبر ، کتاب انباء الغُمر فی ابناء العُم ر اثر ابن حجر عسقلانی، همروزگار وی است که او را نسيمی تبريز ی می نامد و آخرين منبع معتبر، کتاب الشّهداء الفضيله اثر مرحوم علامه امينی است که وی را شهيد فضيلت نام می دهد.

در مجموعه ی حاضر که اينجانب از اشعار ترکی اين سيد م بارز و نستوه ترتيب داد ه ام، با توجه به اعتقادات سيد و مضامين اشعار وی، بخشبندی زير را لحاظ کرده ام:
١. شيعيه ها و مناقب : دارای اشعاری که در آ ن ها سيد، شيع هی جعفری دوازده امامی مخلص بودن خود را به اثبات رسانيده است و مشحون از نص آيات و احاديث و در مناقب چه ارده معصوم – عليهم السلام – است.

٢. اليفنامه ها: دارای اشعاری که در هر بيت از آن ها يکی از حروف الفبا تفسير و يا تبيين شده است.

٣. قصيده ها: در توحيد و نعت و عرفان و سرشار از مضامين وحدت وجود و حروفيه که در ميان آن ها حتی يک بيت در مدح شاه و سلطان و غيره ديده نم یشود.

٤. غزل ها: شامل غزلياتی عرفانی، با رمز و راز باطنی که با اشعار عطار، مولوی و حافظ در فارسی و فضولی و نباتی در ترکی برابری م یکند و چاشنی از مضامين حروفيه دارد.

٥. ترجيع بندها: دارای چهار ترجيع بند زيبای عرفانی.

٦. مثنوی ها: دارای سه مثنوی عرفانی.

٧. مربع ها: دارای يک مربع در مدح حضرت علی (ع) و يک مربع شورانگيز عرفانی.

٨. مستزادها: دارای ٨ مستزاد که از آن ميان ٣ مستزاد آخری مشکوک به نظر م ی آيد و احتمالاً بعدها به نام نسيمی افزوده شده است.

٩. مخمس ها: شامل ٢ مخمس.

١٠ . تويوق ها: شامل ٢٨٠ تويوق مصرّع و غير مصرّع با مضامين عرفانی.

١١ . ملمع ها: دارای ٧ ملمع به زبا نهای ترکی، عربی و فارسی.

١٢ . نظيره ها و اشعار مشکوک : با توجه به اينکه سيد در تصوف پيرو مکتب فضل الله حروفی صاحب
…
نسيمی در دور ه ای می زيست که در جهان اسلام مباحثات فراوانی در موضو ع هايی مانند وجود مطلق، خالق کل عالم، صفات ثبوتی و ذاتی خداوند، اسماء حسنی و غيره پيش آمده بود و مسالک و طرائق گوناگون صوفيه با تأوي ل ها و تفسيرهای رنگارنگ ی در ميان مسلمين پيدا می شد و هر کسی که کم و بيش شناختی از تصوف و عرفان پيدا م یکرد، طريقی بر م یگزيد. در تکوين اين طريقت ها، مذاهب اسلامی و بويژه تشيع ، نقش اصلی را داشت . ولی در هر حال اين طريقت ها از آئين ها و اساطير پيش از اسلام نظير شمن گرايی ترکی و مهرپرستی هندی نيز تأثير می پذيرفتند.

اما حروفيگری در ميان همه ی اين طرائق ممتاز بود و مستقيماً به خود قرآن توجه داشت. از اين رو، نسيمی را نمی توان با شعرای عارف و صوفی مقايسه کرد. او مانند منصور حلاج، صميمی و صادق است، فداکارانه و فاتحانه سخن می گويد. هنگام خواندن اشعارش، خواننده محو در صميميت و صداقت او م ی شود و متحير و حيران م یماند. من با همه ی ناتوانی ها که در خود سراغ دارم، سعی کردم با تدوين ديوان نسبتاً آامل نسيم ی، اين فدايی عقيده و ايمان را معرفی کنم. اجر زحماتم را به روح پاک و والای وی نثار م یکنم و اميدوارم اين خدمت ناچيز قبول خاطر شيفتگان آرمانی سيد عماد الدين نسيمی را بيابد.