قاعده‌ی زبان تركی

قاعده‌ی زبان تركی

عبدالعلی خلخالی، تصحیح دکتر ح. م. صدیق

یكی از آثاری كه در این روزگار و در زمینه‌ی مورد بحث تألیف شده است، و تنها نسخه‌ی خطی آن امروزه بر ما مكشوف است، رساله‌ی حاضر است كه به معرفی و نشر آن اقدام می‌كنیم.

نسخه‌ی خطی مذكور در كتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی به شماره‌ی ثبت 61857/8256 محافظت می‌شود.

كتابدار كتابخانه آن را «قواعد زبان تركی» و در شناسنامه‌ی كتب خطی، «دستور زبان تركی» نامیده است. شماره طبقه‌بندی آن 5694 و شماره میكروفیلم 5826 است.

قطع جلد 11× 17.5 است و 81 برگ (162 صفحه) دارد. نوع جلد، تیماج مشكی و نوع خط، نستعلیق است.

مؤلف رساله، خود را عبد‌العلی بن فضلعلی خلخالی‌الأصل و تبریزی‌المسكن معرفی می‌كند و كتاب خود را قاعده‌ی زبان تركی نام می‌نهد.

از فحوای كلام عبد‌العلی خلخالی برمی ‌آید كه پدرش اهل فضل و ادب بوده است و او را «میرزا‌ فضلعلی» می‌نامد. از زندگانی او فعلا، چیزی نمی‌دانیم، این‌قدر هست كه وی در روزگار ولایتعهدی مظفرالدین‌شاه قاجار، در تبریز ساكن بود و به علم و ادب اشتهار داشته و ظاهراً از سوی ولیعهد برای نگارش مطالبی در قاعده‌ی زبان تركی دعوت شده است.

نویسنده، اطلاعات مبسوط ادبی دارد و به ویژه به ادبیات عرب، و صرف و نحو زبان عربی مسلط است، تركی زمان خود را «تركی جدید» می‌نامد. و این، نشان می‌دهد كه با متون تركی قدیم، از قبیل متون اویغوری و جغتایی نیز آشنا بوده است.

گاهی از نوعی تركی سخن می‌گوید كه آن را «غیر فصیح و لهجه‌ی عوام»‌ می‌خواند و این، نشان می‌دهد كه با لفظ قلم و ادبیات تركی هم آشنایی داشته است. در نقل شاهد مثال نیز، از دیوان‌های شاعرانی چون: فضولی بیاتلی و محمدخلیفه گرمرودی استفاده می‌كند. محمد‌خلیفه را «افصح‌الشّعراء» می‌نامد و گاهی شعر او را تفسیر هم می‌كند.

مؤلف در چند جا از تعبیراتی نظیر: بعضی گویند، استفاده می‌کند. مثلا در بحث افعل تفضیل گوید…