سیری در تاریخ زبان و لهجه های ترکی

سیری در تاریخ زبان و لهجه های ترکی
جواد هئیت

کتابی که اینک در دست شماست از جمله کتابهایی نیست که به آسانی بتوان به تالیف آن کمر بربست و پس از مدتی کوشش و تحقیق و حک واصلاح و نوشتن و باز نوشتن از نتیجه راضی و شادمان بود . بیش از هر چیز باید آقای دکتر جواد هیئت را به سبب شجاعت ادبی و نهراسیدن از دشواریهایی که عزم به تصنیف تاریخی بیطرف از سرگذشت زباتن ترکی و لهجه های آن در پی داشت (و او بهتر از هر کسی به این دشواریها آشناست ) تبریک گفت . نخستین این دشواریها ناشی از تازگی نسبی دانش “تورکولوژی” است که در بسیاری از مسائل ، از جمله طبقه بندی، فحص و بحث درازی را اقتضا دارد. دوم نبودن منابع لازم در دسترس پژوهشگر. در شرایط عادی وجود میلیونها ترک زبان در کشور ما ، می بایست انگیزه ی کنجکاوی و تحقیق در این باره و در نتیجه فراوانی کتاب و منبع میبود، لکن در نتیجهٌ شرایط معلوم و ماٌلوف گذشته کتب اساسی تورکولوژی فقط بر حسب تصادف و بندرت ، آن هم با رنج فراوان بدست می آید . در شرایط فوق الاشاره راه جستجوی بیطرفانه علمی نیز بسته بود و کتابها وجزوات و مقالاتی که جسته و گریخته منتشر میشد اغلب در راستای تعصبات بود . چنانکه در گرماگرم تفاخرات و تفاضلات که رسم آن روزگار بود کار به جایی میرسید که حتی وجود زبانهای اورال- آلتایی بالمره انکار میشد و در این هیاهو احیاناً ذهن استادان نیز ذهول میگشت و تقریراتی از این دست از آنان نقل میشد:

“مادر تمام السنهٌ عالم غیر از زبان چینی و سریانی و عبری و عربی ، زبان آرین است . راجع به مرکز اولی این زبان هرکس برای خود چیزی به تخمین گفته است ،

چیزی که هست این است که کلمهٌ آرین چنانکه اشاره شد با لفظ ایران خیلی مناسب است”1

جای تعجب نیست که در آن شرایط نوعی خاص از “ریشه شناسی ” نیزمیدان یافته بود و مجدانه به کشفهای تازه توفیق می یافت .

چنانکه مولفی بخشی از این مکاشفات را در دفتری گرد آورد و روشن کرد که “چرده ک” ترکی (به معنی “هسته”)از “چرده ” فارسی (به معنی “رنگ”) “گوموش ” (نقره) از همان “گاو میش “، “اؤزرلیک”(اسپند)در اصل “آذر ریگ”، “اوزه نگی” (رکاب) در اصل “آویزانک”، “تپیک “(لگد) همان “ته” و “پای” و “بیچین”(درو) همان صیغهٌ امر از مصدر “چیدن” فارسی است ، و قس علیهذا.2

عده دیگر که وجود زبان ترکی را انکار نمیکردند به نوعی به “نارسایی” و در حقیقت “حقارت” آن زبان معتقد شده بودند ، آنان ممنوعیت تدریس و تحصیل و چاپ و نشر کتاب و نمایش و هر گونه اثر هنری را در آن زبان نادیده میگرفتند و آنگاه بدلیل نبودن تدریس و تحصیل و کمی کتاب و شعر وداستان و نمایشنامه آن را فقیر می خواندند ! حال آنکه  ، عدم رشد و فقر یک زبان – اگر هم چنین چیزی در حقیقت وجود داشته باشد – باید سبب پرداختن بیشتر بدان بشود نه تحقیر و ترک آن . لکن در شرایط گذشته عده ای سخت دست در کار بودند که ترکی را به هر دستاویزی محکوم و مطرود سازند و در این راه به امید یافتن گواه و سند دفتر های قدیم را بهم زدند ، خواستند ثابت کنند که زبان ترکی اگر چه موجود است لکن نمی تواند مجاز باشدزیرا تنها بیست و یا بیست و پنج نسل پیش در میان ترکان امروزی باب شده است و بنابراین ، این جماعت چند میلیونی باید بر گردند و به زبان اجداد پیشین خود سخن بگویند . غافل از آنکه مسلماً اجداد دور کمتر کسی در جهان به گونهٌ احفاد امروزی آنان سخن میگفته اند و اگر قرار باشد که همه به زبان نیاکان خود صحبت کنند ، بسیاری از زبانهای امروز محکوم به فنا میگردد.